Манай малчид мал маллагааны арвин баялаг туршлагатай, амьдралын хат, малч ухааны бяд суусан хүмүүс билээ. Сүүлийн жилүүдэд малчид нэлээд залуужиж мал аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэх хүний нөөцийн чадавхи сайжирч байгааг тэмдэглэж байна. Цагийн хатууг гэтлэн давахад тань чин сэтгэлийн дэм болгон эрдэмтэн мэргэжилтүүд, туршлагатай ахмад ажилтан, малчидтай хамтран бэлтгэсэн энэхүү зөвлөмжийг хүргэж байна.
Нэг. Өөртөө болон гэр бүлдээ анхаарал тавьж, эрүүл мэндээ хамгаалах талаар
а.Эрүүл мэндийн талаар
• Хүн бүр өөрсдийн болон гэр бүлийнхнийхээ эрүүл мэндэд онцгой анхаарах;
• Цаг агаарын бэрхшээл, отор нүүдлийн үед дулаан хувцаслаж осгох, хөлдөхөөс сэргийлэх;
• Ахмад настан, жирэмсэн, нярай хүүхэдтэй эхийг аль болохоор гэр болон төв суурин газарт байлгах, отор нүүдлээр явуулахгүй байх;
• Эмнэлгийн яаралтай тусламж авах шаардлагатай тохиолдолд хамгийн ойрхон байгаа эмч эмнэлэгт хүрч болох зам, харилцах утасны лавлах, мэдээлэлтэй байх;
• Тэжээллэг хоол идэх, хүүхдийг хөхөөр дагнан хооллох, бага насны хүүхэд болон жирэмсэн, хөхүүл эмэгтэйчүүдэд тэжээлийн бэлдмэлийг тогтмол хэрэглүүлэх;
Удаан хугацааны цасан шуургатай үед гэртээ орж гарч байх, хаалга үүд орчмын цасыг цэвэрлэж холтгож байхгүй бол гэрийн хаалга онгойхгүй болох аюултай;
• Хувийн ариун цэврийг сайтар сахих;
• Үхсэн малын сэг, зэмтэй болгоомжтой харьцан халдвар хамгааллын дэглэмийг мөрдөж халдваргүйжилт хийх;
• Хөлдөх, осгох тохиолдол гарвал:
* Дулаан гэр, байранд оруулах
* Биеийн хөлдсөн хэсгийг хүйтэн усанд дүрэх, гэхдээ усны температур биеийн хөлдөөгүй хэсгийнхтэй ойролцоо байх, халуун усанд дүрэхийг хориглох
* Хэрэв гарын сарвуу хөлдсөн бол гарыг зөрүүлж суганы хонхорт байрлуулж бүлээцүүлэх
* Арьс, эрхтэнийг гэмтэхээс сэргийлж хөлдсөн хэсгийг цасаар арчих, иллэг хийхийг хориглох
* Бигнүүр, халуун гэрэл, цахилгаан болон ханан зуухаар дулаацуулахыг хориглох зэрэгт анхаарах.
б.Сэтгэл зүйн зөвлөгөө
Сэтгэлсанаагтогтвортойбайлгаж,тохиолдожбайгаабэрхшээлийг айл хөрш, ах дүү, орон нутгийн захиргааны болон тусламж дэмжлэг үзүүлэхээр ирсэн хүмүүст ярьж зөвлөгөө авах;
• Өөртөө үүсч байгаа сэтгэл зовинол, түгших, айдас хүрэх, зүрх дэлсэх, толгой өвдөх, алга хөлрөх, амьсгаа давчдах, ходоод орчим өвдөх зэрэг зовиурын үед бусдад сэтгэлээ илчлэн ярьж байх, энэ үед архи буюу тайвшруулах эм хэрэглэхээс аль болох зайлсхийх;
• Хүүхдүүд болон гэр бүлийнхэн, ойр дотны хүмүүсээ тайвшруулж, тэдний яриаг сонсох, болсон явдлын талаар ярилцах, ялангуяа хүүхдэд төрж буй айдас, харамслын сэтгэгдлийг сарниулах, тэдэнд урмын үг хэлэх, тэднийг зоригжуулан сэтгэлийн дэм өгөх;
• Хүүхдүүд болон гэр бүлийнхэн хамтдаа байх, хамтарч аливаа зүйлийг хийх, хамгийн гол нь бие эрүүл, ухаан саруул байхад бүхнийг даван туулж чадна гэх итгэлийг бие биендээ өгч байх.
в.Малчны аюулгүй байдлыг хангах талаар
• Боломжтой бүх аргаар түлшний мод, нүүрс, аргал, хөрзөн нэмж нөөцлөх;
• Бага насны хүүхдийг малын хариулга маллагаанд явуулахгүй байх;
• Цаг агаарын мэдээ, мэдээллийг тогтмол ашиглан цаг агаарын тааламжгүй үед мал сүргээ ойрын бэлчээрт хариулах;
• Найдвартай унаа, морь, тээврийн хэрэгсэл байнга бэлэн байлгах;
• Хүрз, зээтүү, жоотуу, царил, гаапуу зэрэг багаж хэрэгслийг бэлэн байлгах;
• Шаардлагтай үед хүн, малд тусламж үзүүлэх эмийн сантай байх
• Өрхийн хэмжээнд нэгээс доошгүй гар утсыг байнгын ажиллагаатай байлгах.
Хоёр. Мал сүргээ онд мэнд оруулах талаар
а.Өвөлжөө, бууц болон хэвтрииг дулаан хуурай байлгах
• Дулаан өвөлжөөнөөс аль болох нүүхгүй байх;
• Хашаа хороог хунгар цасанд даруулахгүйн тулд саравчны ард 15-20 метрийн зайтай 3-4 давхар хаалт хийх, саравчны дээд талд хоорондоо 5-7 метрийн зайтай дарцаг 3-4-ийг босгох, / Дарцагны хийсэлтийн нөлөөгөөр цас хол унадаг/;
• Хонь хотлох хашааны дотор баруун, зүүн хойд хэсэгт нүх ухаж хөлдсөн хоргол, нойтон шар бууц дүүргэн дарж овоолоод хонио хотлуулан хэд хоноход хөлдүү нь гэснэ. Энэ үед буцааж тараана. Бууцаар аль болох цөөн овоо хийвэл дулаанаа сайн барьж хатна. Бууц хатаах нүх нь 70-80 см гүн, өргөн, уртаараа нэг метр, хоорондоо 3-4 метрийн зайтай байна. Ийм нүхэнд хатаасан бууц 16-18 ам метр талбайд хүрэлццэг;
• Цас ихтэй үед салхины зонхилох чиглэлийн дагуу хоорондоо 10 метр зайтай
• цасан хороог 2-3-ыг барьж хаалт болгох;
• Жавар ихтэй үед утаа, май тавьж, хашаа, пүнзний цан хүүргийг арилгах;
• Хот, хорооны үс, ноос, хогийг түүж цэвэрлэх.
б.Мал маллагааны талаар
• Малыг халуун хэвтрээс нь хөөж тууж гаргах бус харин хөдөлгөж хашаанд нь түр байлгасны дараа тааваар гаргах;
• Хүчтэй, хүйтэн цасан шуурганы үеэр хотонд байгаа малын нүд цантдаг. Малын нүд цантах нь мал уруудах нэг шалтгаан болдог. Малын нүд цантсан эсэхийг харж анзаарч байх, цанг арилгах;
• Гэрүүдээ чандманалан барих буюу тэрэгний арлуудыг босгож хашаа дамжуулан тавьж берзинт, нөмрөгөөр саравч хийх, малаа уруудахаас хамгаалах;
• Дальпууг ашиглан бэлчээрийн зам гаргахаас гадна өвс сайтай бэлчээрийг хамгийн түрүүн гаргаж ашиглах;
• Цас ихтэй газрын бэлчээрийг адуу бэлчээж, хөрлөсөн цасыг задлах;
• Малаа нөмөр газар бараадуулан хариулах.
в.Малын усалгаа
• Муудсан малыг бүлээн усаар усалж байвал тэнхрэх нь амархан байдаг.
• Сувилж, тэжээж байгаа малыг услахдаа нэг литр бүлээн усанд амны халбага давс уусгаж услах;
• Өвөл тэжээж буй малыг услах хэмжээ нь зуны улиралд услах хэмжээнээс 2 дахин бага байдгийг анхаарах;
• Малд хүчит тэжээл өгөхөөс өмнө заавал усалсан байх, тэжээлийг урьдчилж дэвтээх шаардлагатай.
г.Малд амин дэм ихтэй сувиллын шингэн болон эрдэс тэжээл өгөх
• Тэжээж байгаа малын байр, хот хороог байнга хуурай, дулаан байлгах;
• Тэжээх малд хивлэг үүсгэх зорилгоор бага боловч бүдүүн тэжээл, өвс өгөх;
• Тэжээлийн хүрэлцээ, хангамжаас шатгаалан малыг сонгож
тэжээх;
• Хэт их доройтсон, өргүүлж байгаа малд сувиллын чанартай тэжээл бэлтгэн ойр ойрхон тордож тэжээх;
• Малыг хошуувчаар тэжээж, тэжээлийг ариг гамтай зарцуулах;
• Өвс, халгай, таана, хөмөл, агь, шаваг зэрэг ургамлын ханд бэлтгэн бага зэрэг давс нэмж бог малд 1-2, бод малд 6-8 литрээр өдөрт нэг удаа өгөх;
• Хүчит багсармал тэжээлийг хар цай буюу шөлөнд зутагнах, чанаж болгох, чихэржүүлэх зэргээр бог малд 200-300 гр , бод малд 1.5-2.0 кг-ыг бүлээнээр нь өгөх;
• Адууны элэг, өөх, малын хатаасан цус, шимт ургамлын зоодой, цайны шаарыг ханд, зутанд холих зэргээр өглөе, оройд бага багаар өгөх;
• Үр тариа, хүчит тэжээлийг дэвтээх, исгэх, соёолуулах замаар анхан шатны боловсруулалт хийж тэжээх;
• Тэжээж буй малын тэжээлийг хоногт доод тал 1-2 удаа тогтсон нэг цагт өгөх;
• Өлдөж харангадсан малд бүлээн сүү буюу өтгөн хар цай өгөх;
• Давс, хужир тогтмол долоолгох.
д.Осгож сульдсан малыг тэнхрүүлэх
• Осгосон малыг хүйтэн ус өгч биеийг нь үрж дулаацуулан хучих, адууны махны шөл, шар тос, сонгино, сармис өгөх;
• Осгосон малыг гэнэт дулаан байр, гэрт оруулж болохгүйг анхаарах;
• Осгосон малд халуун, бүлээн цай өгөхийг хориглох;
• Турж доройтсон малыг нэмнэх, нэмнэхдээ гэдэс, хээл, хэвлий хэсгийг дулаалах;
• Малын хөл, хошууны үс халцарч шархлахад хоромхон тос, эсвэл адуу, загасны тосыг хөөтэй хольж түрхэх,
е.Мал дарагдаж хорогдохоос сэргийлэх
• Мал дарагдахаас сэргийлэн хашаанд олон өрөө гаргах, хонь ямааг хольж хаших;
• Малын байрыг шөнийн цагт гэрэлтүүлэггэй байлгах;
• Хашаандаа нүүрэвч хийх, өдөрт нүүрэвчийг сөхөж нар, салхи оруулж байх.
Гурав.
Өөр аймаг, сумаас отроор өвөлжиж байгаа малчдаа ялгаварлахгүйгээр сайхан сэтгэлээр хандаж, тэдэнд урам хайрлан тус дэм үзүүлж, санал бодлыг орон нутагт нь уламжилж байх.
Бидний бэлтгэсэн энэхүү зөвлөмж байгалийн бэрхшээлийг гарз хохирол багатай даван туулахын төлөө цаг наргүй зүтгэж байгаа малчин танд хэрэг болно гэдэгт найдаж байна.
Эх сурвалж: “Малчин түмэндээ хүргэх илгээлт” гарын авлага
ДАРХАН-УУЛ АЙМГИЙН ХҮНС, ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ГАЗАР 